ประเพณีลอยกระทงและประวัตินางนพมาศ

ในภาคเหนือของประเทศไทย การเฉลิมฉลองร่วมกับการลอยกระทงคือเทศกาลยี่เป็งซึ่งมีการปล่อยโคมส่องสว่างขึ้นสู่ท้องฟ้าในยามค่ำคืน การได้ชมกระทงใต้แสงเทียนนับร้อยที่ลอยอยู่บนน้ำและโคมลอยขึ้นสู่ท้องฟ้าเป็นภาพที่งดงามตระการตาอย่างแท้จริง

การประกวดนางงามที่มากับเทศกาลเรียกว่า “การประกวดนางนพมาศ” ได้รับการส่งเสริมตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 3 เนื่องจากประเทศเริ่มสงบสุขภายหลังจากสงครามหลายครั้ง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงบัญชาให้เจ้าหน้าที่ในวังและราษฎรฟื้นฟูและส่งเสริมเทศกาลสำคัญของราชอาณาจักร เช่น วันลอยกระทง ตามตำนานที่เขียนไว้ในกวีนิพนธ์ว่า นางนพมาศ เป็นมเหสีในสมัยพระเจ้าสุโขทัยศรีอินทรทิตยะ (ซึ่งเรียกอีกอย่างว่าพระร่วง) และมีชื่อเสียงว่าเป็น คนแรกที่ลอยแพตกแต่ง อย่างไรก็ตาม เรื่องนี้อาจถูกประดิษฐ์ขึ้นในช่วงต้นศตวรรษที่ 19 ไม่มีหลักฐานว่านางนพมาศเคยมีอยู่ แต่เป็นความจริงที่ว่าผู้หญิงชื่อนี้เป็นตัวละครนำของนวนิยายที่ออกเมื่อปลายรัชกาลที่ 3

เทศกาลประจำปีมีการเฉลิมฉลองด้วยพิธีกรรมมากมายที่วัดในพุทธศาสนาในภูมิภาค ขั้นบันไดชั่วคราวถูกสร้างขึ้นในแม่น้ำหลายสายหรือบริเวณแหล่งน้ำเพื่อให้ผู้คนสามารถลงน้ำได้ คุณจะเห็นแผงขายอาหาร เครื่องดื่ม และกระทงสำเร็จรูปมากมาย เทศกาลนี้ยังรวมถึงกิจกรรมบางอย่าง เช่น การแข่งเรือ ขบวนโคมไฟ และขบวนพาเหรด ดอกไม้ไฟได้กลายเป็นเรื่องธรรมดาในช่วงไม่กี่ปีที่ผ่านมา นอกจากนี้ยังมีการจัดประกวดความงามซึ่งผู้ชนะได้รับตำแหน่ง “ราชินีแห่งความงาม” หรือ “นางนพมาศ”

เทศกาลมีการเฉลิมฉลองทุกที่ที่มีน้ำ เมื่อพระอาทิตย์ตกดินและตกยามเย็น คุณจะเห็นผู้คนหลายร้อยคนมุ่งหน้าไปยังชายหาดและทะเลสาบ เพื่อจัดงานสร้างสรรค์ของพวกเขา ตามเนื้อผ้า ‘กระทง’ ทำจากต้นกล้วยที่ห่อด้วยใบตอง ด้านบนตกแต่งด้วยดอกไม้และใบตองพับเป็นรูปเทียนไขและธูป

ไปที่แหล่งน้ำทั่วประเทศเพื่อเพลิดเพลินกับเทศกาลที่มีสีสันนี้ เนื่องด้วยเทศกาลนี้เป็นการบูชาเจ้าแม่แห่งน้ำ ทุกคลอง แม่น้ำ สระน้ำ และแหล่งน้ำ จะถูกห้อมล้อมไปด้วยคนไทยที่กระตือรือร้นที่จะสักการะ เมืองที่มีชีวิตชีวาและมีชีวิตชีวาที่สุดบางแห่งที่ควรเยี่ยมชมในช่วงเทศกาลลอยกระทง ได้แก่ กรุงเทพฯ เชียงใหม่ ภูเก็ต และสุโขทัย

ประวัตินางนพมาศ
นางนพมาศ หรือ เรวดีนพมาศ เป็นสตรีที่ปรากฏอยู่ใน เรื่องนางนพมาศ ที่อ้างอิงว่าถูกรจนาขึ้นตั้งแต่สมัยกรุงสุโขทัย มีเนื้อความว่านางนพมาศบอกเล่าถึงความเป็นไปภายในสุโขทัยว่ามีความเจริญรุ่งเรืองสมบูรณ์พูนสุขนานัปการ มีคนต่างชาติต่างภาษาและศาสนาอาศัยอยู่ร่วมกัน และเรื่องที่เด่นที่สุดคือการที่นางประดิษฐ์กระทงขึ้นมา จนนางนพมาศได้กลายเป็นสัญลักษณ์ของประเพณีลอยกระทง กล่าวกันว่านางนพมาศมีรูปโฉมงดงาม ในยุคหลังเมื่อคราเทศกาลลอยกระทงก็มีการประกวดประขันนางนพมาศสืบมา

อย่างไรก็ตามได้มีข้อสงสัยเกี่ยวกับการมีตัวตนจริงของนางนพมาศ มีนักประวัติศาสตร์หลายท่านให้ความเห็นว่าเรื่องนางนพมาศนั้นเป็นเพียงเรื่องที่แต่งขึ้นช่วงต้นกรุงรัตนโกสินทร์เท่านั้นเอง ในเรื่องนางนพมาศ หรือตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ ระบุว่านางนพมาศเป็นธิดาของพราหมณ์ในราชสำนักสมัยกรุงสุโขทัย รับราชการเป็นพระปุโรหิตตำแหน่งพระศรีมโหสถ ยศกมเลศครรไลหงส์ พงศ์มหาพฤฒาจารย์ กับมารดาชื่อนางเรวดี นางนพมาศจึงมีอีกชื่อหนึ่งว่าเรวดีนพมาศตามนามมารดาเนื่องด้วยคิดค้นประดิษฐ์กระทงรูปดอกบัวในพระราชพิธีจองเปรียงเป็นที่ถูกพระราชหทัยพระร่วงเจ้า

นอกจากนี้ นางนพมาศ ยังได้เขียนตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ขึ้นเพื่อเป็นหลักประพฤติปฏิบัติตนในการเข้ารับราชการของนางสนมกำนัลทั้งหลาย โดย ตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ นี้แต่งด้วยร้อยแก้วมีกลอนดอกสร้อยแทรก ซึ่งมีการสันนิษฐานว่าแต่งขึ้นใหม่ในสมัยรัตนโกสินทร์ เพราะภาษาที่ใช้แตกต่างจากภาษาที่ใช้ในวรรณคดีที่แต่งในยุคเดียวกันคือศิลาจารึกหลักที่ 1 และ ไตรภูมิพระร่วง โดยเนื้อเรื่องใน ตำรับท้าวศรีจุฬาลักษณ์ กล่าวถึงประเพณีต่าง ๆ ของไทย เช่น การประดิษฐ์พานหมากสองชั้นรับแขกเมือง การประดิษฐ์โคมลอยรูปดอกกระมุท (ดอกบัว) เพื่อใช้ในพระราชพิธีจองเปรียงลอยพระประทีป (ลอยกระทง) ซึ่งประเพณีนี้ได้สืบทอดมาจนถึงปัจจุบัน